Сыдық Мұхамеджанов
Сыдық Мұхамеджанов – талантты композиторлардың бірі, оның тамаша әуендері әр қырлы шығармашылығы, аға буын композиторлар мектебінің негізін қалаушылар мен 60-шы жылдары шыққан композиторлардың арасындағы байланыс дәнекері болып табылады.
Өмірі мен шығармашылық жолы
Сыдық Мұхамеджанов 1924 жылы Қарағанды облысындағы Шет ауданының Үлкен бұлақ деген жерінде дүниеге келді. Оның балалық шағы дарынды адамдардың ортасында өтті, туған өлкесінен шыққан атақты Тәттімбеттің,Ақанның, Естайдың әндері мен күйлерінің әсем үндері балаға үлкен әсер қалдырды. Оның музыкаға деген әуестігі өзінің анасынан дарыған. Оның анасы өз заманының атақты әншісі болған. С.Мұхамеджановтың музыкаға және кәсіби білімге деген жолы оңай болған жоқ. Ол біресе қазақ, біресе орыс мектептерінде оқыды. 1947 жылға дейін киноактерлар мектебін бітіріп, музыка училищесінің тарихи-теориялық бөліміне оқуға түсті. Денсаулығына байланысты училищедегі оқуын тоқтатып, мектептерде, музыкалық үйірмелерде жұмыс істейді. Тек Алматы консерваториясына түскеннен кейін композициямен шұғылданып, профессор Е.Брусиловскийдің класында оқиды.
Әйгілі сазгер ерен еңбегі үшін 1967 жылы Қазақстанның халық әртісі, 1974 жылы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, 1990 жылы КСРО халық әртісі атағын алды. Сонымен қатар, әр жылдары «Октябрь революциясы», «Халықтар достығы», «Құрмет белгісі» ордендерімен марапатталды.
С.Мұхамеджанов Қазақтың Құрманғазы атындағы консерваториясында оқып жүріп Қазақ радиосында музыкалық редактор болды, Қазақ КСР Мәдениет министрлігінде қызмет етті. 1960-1961 жылдары Қазақстан Композиторлар одағының төрағасы, 1964-1968 жылдары Қазақ филармониясының директоры, 1969-1972 жылдары Қазақтың Абай атындағы академиялық опера және балет театрының директоры болды. Сазгер «Көктем вальсі», «Сырлы қайың», «Шолпаным», «Тербеледі тың дала», «Жастар маршы» және тағы басқа да көптеген әндер мен романстар жазды. Сондай-ақ «Бекет» «Ақан сері - Ақтоқты» операларын, «Ғасырлар үні» ораториясын, «Дауыл» симфониясы және «Алдар көсе», «Ботакөз», «Рәбиға», «Беу, қыздар-ай», «Сәуле» қойылымдары мен «Ана мен бала», «Біз Жетісуданбыз», «Партизан қызы» кинофильмдеріне музыка жазды.
Алғашқы шығармашылық қадамы
Оқу жылдарының өзінде (50-ші жылдары) композитордың негізгі көркемдік ерекшелігі – тамаша әуендік дарындылығы және ұлтымызға тән үнділігі байқалды. Консерваторияны бітірмей-ақ, талай шығармалар жазды: скрипка мен фортепьяноға арналған соната, қобызға, фортепьяноға арналған пьесалар, хорлар, драмалы қойылымдарға музыка, әндер мен романстар. Бұл жылдары қазақтың халық оркестріне арналған музыкасы мен осы ұжыммен тығыз байланысының оның шығармашылығындағы мәні зор болды. Оркестрге арнап «Балқадиша» әніне вариациялар (1955), «Қыз қуу» симфониялық суреттемесін (1958), және «Домбыра туралы баллада» поэмасын (1955) жазды. Сонымен қатар, осы кезеңдегі тамаша шығармаларының бірі – «Қуаныш Отаны» атты симфониялық поэмасы (1952). Бұл туынды жастар мен студенттердің Бухаресте өткен Бүкіләлемдік фестивалінде орындалып, Қазақ КСР-інің Жамбыл атындағы Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Бұл шығарма С.Мұхамеджановтың есімін тыңдаушы қауымға әйгілі етті.
Шығармашылығының кемелденуі
50-60 жылдары, консерваторияны бітірген соң С.Мұхамеджановтың шығармалары тыңдаушы қауымды өзіне тарта түседі. Оқып жүрген кезінен тың жанрларды меңгерген композитор ірі-ірі шығармалар жазуға кіріседі. Бұл жылдары жазған шығармалары тыңдаушы көңілінен шығып жүрді. 1964 жылы қойылған «Айсұлу» атты күлдіргі операсы Қазақстанның опера өнерінің дамуындағы маңызды оқиға болды. Автор ірі музыкалы – сахналық жанрға алғаш рет көңіл аударып, қазіргі болмысты бейнелейтін туындысын ұсынды.
С.Мұхамеджановқа вокалды жанрлар жақын. Бұл жылдары ол адамның дауыс мүкіндігін толығынан пайдалануға тырысады. Мәскеуде, Қазақ өнерінің онкүндігінде (1958) тұңғыш рет орындалған дауыс және оркестрге арналған концерті оның әуендік стилінің әр қырын көрсетеді. Сонымен қатар, С.Мұхамеджановқа вокалды жанр – өзінің бейнелілігімен де жақын. 60-шы жылдардан бастап, ол Қазақстанның қазіргі өмірін, революция жетістігін, Советтік өмірді ашатын тақырыптарға көбірек жүгінеді. Сондықтан, осы кезеңде шыққан туындылары көбінесе вокалды-симфониялық жанр болды. Олар: М.Мақатаевтың өлеңіне жазылған «Ленин туралы» кантата, Н.Шакеновтың өлеңіне жазылған «Ленин туралы поэма» . Вокалды – симфониялық жанрда жазылған ірі туындыларына «Ғасырлар үні» ораториясы жатады.«Ғасырлар үні» ораториясы 1960 жылы жазылып, сол жылы орындалды. Поэтикалық тексін Қ. Шаңғытбаев жазған және де ол С.Мұхамеджановтың көптеген вокалды шығармаларының өлеңдерінің авторы. Ораторияны орындаушылар құрамына – дауыстар, аралас хор және симфониялық оркестр кіреді. Оратория сегіз бөлімнен тұрады. Мұнда қазақ халқының өмір тарихын, негізгі тарихи оқиғаларды және ұлттық бейнелерді суреттейді. Бұл шығарма Ғ.Жұбанованың «Заря над степью» ораториясымен қатар қазақ музыкасындағы алғашқы ораториялар болып табылады.
Симфониялық шеберлігін композитор, қазақтың ұлт аспаптар оркестріне жазған үлгілері арқылы шыңдады («Қазақ увертюрасы», 1966) және соның нәтижесінде «Ертедегі Түркістан» (1966) сюитасы туды. Бұл шығарма «Алдар Көсе» кинофильмінің музыкалық материалы негізінде жазылып, Қазақстанның революцияға дейінгі тұрмыстық өмірін суреттейді. Осы оркестрге жазу тәжірибелерінен кейін, композитор «Дауыл» атты бірінші симфониясын жарыққа шығарады. Симфонияны Октябрь революциясы көсемінің туғанына 100 жыл толу қарсаңында жазды. Мұнда, автор тарихи маңызды кезеңнің кейіпкерлерін бейнелейді және творчестволық талпынысын қорытындылайды. Әр бөлімнің тақырыптық атауы революциялық дәуірдің ерекшелігін көрсетеді: «Халық арманы», «Қасірет», «Дауыл». Бұл батырлық-эпикалық бағдарламалы симфония, мұнда революциялық әндер кеңінен қолданылған.
70-ші жылдары С.Мұхамеджановтың творчествосы Ленин тақырыптарына арналды. Елімізде Лениннің туғанына 100 жыл толу мерейтойы тойланды. Революция көсемінің бейнесі ең алдымен вокалды-симфниялық музыкада көрінді (Қ.Шаңғытбаевтың өлеңіне жазылған баритон және симфониялық оркестрге арналған Салтанатты кантатасы, 1976 жыл; М.Мақатаевтың өлеңіне жазылған «Ленин ғасырлар бойы өмір сүреді» кантатасы,1977 жыл және т.б.). Сонымен қатар осы дәріптеуші патриоттық шығармалардан басқа, композитор хорға арнап, туған өлкенің табиғатын бейнелейтін лиро-эпикалық туындылар жазды. Мұнда: Абайдың өлеңіне «Жыл мезгілі» кантатасы (1970), «Құлагер» поэмасы (1973), «Менің Отаным» (1970), «Табиғат» (1970) туындыларын жазады.
Қазақтың ұлттық аспаптар оркестріне шығарған шығармалары симфониялық оркестрге жазған туындыларына ықпалын тигізбей қоймайды. Кейбір шығармаларының екі редакциясы бар: «Мереке» увертюрасы (1972), «Дала таңы» поэмасы (1970), «Қос басар» (1973). Бұл шығармалар еліміздің жазық, кең даласының думанды көріністерін қазақтың аспаптық музыкасының дәстүрімен танытады.
70-ші жылдары композитор шығармашылығы тағы бір жағынан көрінеді. Ол – аспаптық музыка: Скрипка мен оркестрге арналған концерт (1975), Гобой менсимфониялық оркестрге жазылған поэма (1979). Бұл жылдары шыққан ірі шығармаларының бірі «Жұмбақ қыз» атты лиро-эпикалық операсы (1971).
Екі онжылдықтағы жанрдың әртүрлілігінен С.Мұхамеджановтың шығармашылығында қай жанрдың басым екенін анықтаудың өзі қиын. Бұл жанрларда өзінің жазба стилін дамытқанын айта кету керек. 1982-1984 жылдары композитор үш симфониясын тамамдайды. Бұлар: Екінші – симинор; Үшіншісі – үш бөлімді Е.Брусиловскийге арналған, фортепьяноның жеке орындауы басымдау; Төртінші – төрт бөлімді «Бейбітшілікті қорғаймыз» атты симфониялары. Бұл шығармалардың алғашқы Бірінші симфонияға қарағанда айырмашылығы көп. Енді композитор симфонияның таза аспаптық жағына және музыкалық бейнелерді қорытындылау жағына көбірек көңіл бөледі. С.Мұхамеджановтың симфонияға бет бұруын оның композиторлық дарынын , ойын қорытындылап, философиялық көзқарасын жеткізуге ұмтылуынан көруге болады. Бұл жанрға көңіл қоюы, жалпы Қазақстан симфониялық музыкасы үшін мәні зор болды. 80-ші жылдары симфонияға көбірек көңіл аударылды. С.Мұхамеджановтың симфониялары парасаттылығымен, жарқын әуезділігімен көзге түседі. Жалпы алғанда, оның симфониялық шығармалары дәстүрлі симфониялық цикл шегінен шықпайды.
Осы кезеңде қазақтың халық аспаптар оркестріне арнап талай музыка жазды. Бұлар: «Дархандала» симфониялық күйі (1987), домбыраға арналған концерт (1985), қобызға араналған концерт (1988). Симфониялық музыкадағыдай мұнда композиторға тән бейнелілік және музыканы мәнерлеу тәсілі ерекшеліктері сақталған. Музыкадағы бағдарламалық байланыс кейбір шығармалардың қоғамымызда болып жатқан маңызды оқиғалармен өзектестігінде: М.Әлімбаевтың өлеңіне жазылған «Қасиетті менің Отаным» кантатасын КПСС-тің ХХҮІІ съезіне арнаған. С.Мұхамеджанов ұлттық тақырыптарды ойынан шығармайды. Әсіресе: Н.Шакеновтың, С.Сейфуллиннің, Ш.Уәлихановтың өлеңдеріне жазылған әндері, қойылымға шығарған музыкасынан («Абай-Әйгерім») жәнекинофильмдерге жазған музыкасынан («День ичас Сериккула» – «Серікқұлдың күні мен мезгілі») байқаймыз. Ұлттық стилі жағынан қарасаң, Қ.Шаңғытбаевтың аудармасындағы Бернстың «Финдлей» өлеңін баяндауы өте қызықты. Ұлттық бейнелілікке көңіл қоюын мәтін таңдауынан, қазақ халқының тарихымен байланысты сюжеттерден, оның музыкалық-поэтикалық мұрасын дәріптеуінен («Ақан сері – Ақтоқты» операсы) (1981) көреміз.
С.Мұхамеджановтың 30 жылдан астам шығармашылығы барлық негізгі жанрларды қамтыды. Қазақ музыка тарихына айтарлықтай үлесін қосты. Оның дарындылығы көркем шығармаларының әуезділігімен, кейіпкер бейнелерінің нақтылығынан, бүкіл шығармашылығы толық гүлденіп ашылған лирикасынан байқалады. Соңғы он жылда (80-ші жылдары) стилі жағынан айтарлықтай өзгеріс болған жоқ. Еліміздің композиторлық шығармашылығы дамып, оның қатарына жаңа талантты ұрпақтар қосылды. Бұл жылдары С.Мұхамеджановтың музыкасы дәстүрлі музыкаға айналып, бізге 60-шы жылдардағы өнер үлгілерін есімізге салады және қазақтың кәсіби музыкасының жазба дәстүріндегі ұлттық классикалық стильдің өз уақытында дамуына қосылған үлес болып қала берді.
Қолданылған әдебиеттер:
- Момынұлы П. Қазақ музыкасының қысқаша тарихы [Мәтін].- Алматы: ҚАЗақпарат, 2002.-334 б.
- Композиторы и музыковеды [Текст] Справочник.-Алма-Ата: Өнер, 1983.-425 б.
- Қазақ энциклопедиясы[Мәтін]6-т. Қ-Н. -Алматы:Қазақ энциклопедиясы,2004.- 694 б.
Мерзімді басылымдар беттерінен:
Музыка өнерінің бірегейі [Мәтін] / Өмір Кәріпұлы//Шет шұғыласы.- 2010.- 11 ақпан (№7).-4 б.